Zmiana Ustawy o Izbach Rolniczych w Polsce

Katowice, 15-07-2016

Roman Włodarz

Śląska Izba Rolnicza

Rekomendacje w zakresie uregulowań prawnych funkcjonowania Izb Rolniczych w Polsce

  1. Konieczna jest kompleksowa zmiana całej Ustawy o Izbach Rolniczych w celu dostosowania rozwiązań do aktualnej sytuacji społeczno-gospodarczej na wsi i w sferze produkcji rolnej. Doraźne zmiany fragmentaryczne, koniunkturalne i polityczne mogą tylko osłabić lub wręcz zlikwidować Izby Rolnicze, jako immanentny składnik europejskiego ładu demokratycznego. Warto w tym miejscu dodać, że 10 września 2009 roku został złożony w Sejmie całościowy projekt zmiany Ustawy o Izbach Rolniczych, opracowany przez nadzwyczajną Komisję przy Krajowej Radzie, który miał na celu m.in. weryfikację członkostwa w Izbie (rolnik > 1 ha), zmiany w ordynacji wyborczej, dopuszczenie działalności gospodarczej. Projekt ten ze względów politycznych nie był procesowany. Przed wyborami do Izb w 2015 roku ta sama komisja przygotowała fragmentaryczną zmianę Ustawy w celu usunięcia wadliwych rozwiązań ordynacji wyborczych – również ze względów politycznych nie podjęto działań legislacyjnych.
  2. Instytucjonalno-prawna słabość Izb Rolniczych była od 20 lat powodem mniej lub bardziej skutecznych prób ingerencji albo zawłaszczania politycznego. Paradoksalnie działo się to bez cedowania jakichkolwiek zadań (a więc bez środków finansowych) ze strony administracji rządowej – był kij, ale nie było marchewki. Cykl życia przedsięwzięć w sferze rolnictwa jest znacznie dłuższy od cyklu wyborczego w życiu politycznym, zatem mechanizmy funkcjonowania Izb Rolniczych powinny maksymalnie chronić je przed koniunkturalizmem politycznym.
  3. Należy odważnie i na nowo zdefiniować członkostwo w Izbie Rolniczej. Obowiązujące od 2001 roku zapisy o członkostwie obligatoryjnym każdego płatnika podatku rolnego są od lat powodem cyklicznych ataków na niereprezentatywność Izb, pod powodem niskiej frekwencji. Obecnie liczba formalnych członków Izb jest labilna, w związku ze zmianami w obrębie własności gruntów rolnych i wynosi ok. 5 mln. W obecnej sytuacji rolnictwa nawet przyjęcie członkostwa w Izbie od 1 ha (ze współwłaścicielami daje to ok. 2 mln członków) jest już nieadekwatne. Konieczne jest przyjęcie definicji rolnika czynnego, tak jak to ma miejsce we Francji lub w Niemczech (na te kraje powoływano się 20 lat temu przy tworzeniu Izb Rolniczych w Polsce), co ograniczyłoby liczbę członków Izb Rolniczych do ok. 500-800 tys. Pozwoliłoby to urealnić działalność Izb a także rozwiązałoby wiele innych polityczno-strukturalnych problemów naszego rolnictwa.
  4. Należy zmienić system finansowania Izb Rolniczych w Polsce. Od 2001 roku jest to odpis 2% od podatku rolnego, co powoduje, że dochody Izb są labilne a w ostatnich latach systematycznie spadają i są obecnie realnie niższe o ok. 50% w stosunku do lat 2006-2001. Realnym dowodem na wadliwość tego rozwiązania jest konieczność dofinansowania składek na COPA-COGECA polskich organizacji rolniczych (w tym Izb Rolniczych) z Budżetu. W krajach zachodnich, na które tak chętnie się powołujemy w ocenie rolnictwa, Izby Rolnicze lub inne alternatywne organizacje rolnicze dysponują wielkimi budżetami i są w stanie samodzielnie funkcjonować w organizacjach międzynarodowych. Wydarzenia i nieprawidłowości związane z dystrybucją tych środków na COPA-COGECA w latach 2007-2012 tylko potwierdzają nędzną sytuację finansową polskich organizacji rolniczych i stanowią wygodne pole do różnych przetargów politycznych a na dodatek w żadem sposób nie poprawiają pozycji tych organizacji na niwie europejskiej. Biorąc pod uwagę doświadczenia ww. Francji i Niemiec, Izby Rolnicze powinny mieć kilka pewnych źródeł dochodu, przede wszystkim zadania zlecone, możliwość prowadzenia własnej działalności gospodarczej oraz składki obligatoryjne, np. od 1 ha. Obecnie łącznie IR dysponują przychodami na poziomie 27-29 mln zł. Warto w tym miejscu dodać, że np. Związek Rolników Niemieckich wydaje na uczestnictwo w organizacjach międzynarodowych ponad 20 mln €. W tej sytuacji pomysł na przesunięcie 50% środków Izb do innych organizacji rolniczych przy równoczesnym wykreśleniu zapisu o możliwości ustalania składki członkowskiej należy uznać jako polityczny i oderwany od realiów (także politycznych).
  5. Projekt zmiany Ustawy o Izbach Rolniczych ugrupowania KUKIZ’15 może doprowadzić do likwidacji część słabszych Izb Rolniczych – być może pozostanie tylko 5-7 Izb ale nie doprowadzi do umocnienia innych organizacji rolniczych, które od lat mają choćby problem ze spełnieniem statutowego wymogu poddania się procedurze wyborczej. Obecnie tylko Izby Rolniczy posiadają walor – mimo tzw. niskiej frekwencji – mandatu wyborów bezpośrednich.
  6. Osłabienie Izb Rolniczych zostanie wykorzystane do utworzenia nowych, alternatywnych organizacji rolników. Nie będą to oczywiście organizacje masowe, ale elitarne, oparte na składce dobrowolnej, np. Rolnicze Izby Gospodarcze, skupiające rolników towarowych, o dużej sile lobbystycznej, mało podatne na naciski polityczne. Może też pojawić się tendencja do masowego powstawania organizacji typu „związek zawodowy” złożonych z drobnych rolników, o dużej podatności politycznej.

Obecne rozwiązania prawne w zakresie organizacji rolniczych

Po okresie przemian ustrojowych pod koniec lat osiemdziesiątych ukształtował obecnie funkcjonujący model organizacji rolniczych. Jeśli z oczywistych względów pominąć partie polityczne oraz fundacje, pozostaje 5 form organizacyjnych mogących zrzeszać rolników i reprezentować ich interesy. Tabela 1 przedstawia syntetyczne zestawienie porównawcze cech tych organizacji

I. społeczno zawodowe organizacje  rolników

Historycznie są to najstarsze organizacje rolnicze w kraju, liczące ponad 150 lat, także najstarsze, biorąc pod uwagę długość funkcjonowania obecnej podstawy prawnej (1982 r.). W ramach społeczno-zawodowych organizacji rolników mogą funkcjonować:

KÓŁKA ROLNICZE – obszar działania jednej wsi (wyjątkowo dwóch)

Tworzenie: Minimum 10 rolników (w tym min. 8 prowadzących gospodarstwa rolne). Rolnicy wybierają Komitet Założycielski który dokonuje wpisu do KRS. Kółka obowiązkowo zrzeszają się.

2.  KOŁA GOSPODYŃ WIEJSKICH – nie posiadają odrębnej osobowości prawnej; jako wewnętrzna struktura kółka rolniczego natomiast jako samodzielna struktura podlega rejestracji w Wojewódzkim Związku Kół i Organizacji Rolniczych;

3. ROLNICZE ZRZESZENIA BRANŻOWE grupują rolników prowadzących działalność gospodarczą w wyspecjalizowanym zakresie Można być członkiem jednocześnie kółka i Rolniczego Zrzeszenia Branżowego;

4. ZWIĄZKI ROLNICZYCH ZRZESZEŃ BRANŻOWYCH: grupują producentów na obszarze całego kraju. 

5. ZWIĄZKI KÓŁ I ORGANIZACJI ROLNICZYCH

a) GMINNE - dla utworzenia wymagane jest co najmniej 3 kółka, organizacje rolnicze; członkami mogą być też sami rolnicy

b) WOJEWÓDZKIE LUB POWIATOWE – założyciele co najmniej 3 Gminne ZKiOR;

c) KRAJOWY ZWIĄZEK KÓŁ I ORGANIZACJI ROLNICZYCH – podmiot ogólnokrajowy

Kółka Rolnicze mogą prowadzić działalność gospodarczą. Bardzo ważną cechą organizacji społeczno-zawodowych rolników jest dość precyzyjnie opisane prawo do protestu. Np. Kółko Rolnicze może wystąpić wnioskami, postulatami żądaniami do organów administracji rządowej i samorządowej. Jeśli właściwy organ (wciągu miesiąca) udzieli odpowiedzi, która zostanie uznana za niezadowalającą, przysługuje KR prawo złożenia sprzeciwu. Następnie niezadowolone strony mają prawo żądać postępowania pojednawczego. Dopiero potem, w trybie art. 9 Ustawy Kółkowej, może być podjęta, odpowiednio zgłoszona, akcja protestacyjna na poziomie danej organizacji  kółkowej lub przez KZRKIOR – na poziomie województwa lub kraju. Warto zwrócić uwagę, że literalnie, na zasadzie dobrowolności, w takim proteście mogą brać udział „rolnicy” a nie tylko oficjalni członkowie danej organizacji kółkowej.

II. Rolnicze Związki Zawodowe

Rolnicy indywidualni prowadzący gospodarstwo oraz osoby im bliskie pracujące stale wraz z nimi w tym gospodarstwie mają prawo tworzenia i zrzeszania się w związkach zawodowych rolników indywidualnych w celu ochrony swych praw i interesów zawodowych. Związki zawodowe rolników indywidualnych działają w zakresie ochrony własności gospodarstw, interesów ekonomicznych i socjalnych swoich członków i ich rodzin oraz uczestniczą w działaniach na rzecz rozwoju gospodarczego oraz społecznego wsi i rolnictwa. Członkiem Związku może być każdy indywidualny rolnik bez względu na obszar użytkowanej ziemi i profil produkcji oraz każda pracująca z nim w gospodarstwie pełnoletnia osoba bliska. Warunkiem przyjęcia do Związku jest akceptacja zasad statutowych.  Związek ma prawo organizować i prowadzić akcje protestacyjne rolników dokładnie na tych samych zasadach jak w przypadku organizacji społeczno-zawodowych rolników. Związki zawodowe mogą prowadzić działalność gospodarczą jednak dochód z działalności gospodarczej prowadzonej przez związki zawodowe służy realizacji ich zadań statutowych i nie może być przeznaczony do podziału pomiędzy ich członków.

III. Stowarzyszenia

Aby założyć stowarzyszenie rejestrowe musi zebrać się przynajmniej 15 osób (tzw. zebranie założycielskie). Muszą one podjąć uchwałę o powołaniu stowarzyszenia, uchwalić statut oraz wybrać komitet założycielski. Osoby, które zbiorą się na pierwszym zebraniu są członkami założycielami stowarzyszenia i do ich decyzji należy wybór komitetu przedstawicielskiego oraz uchwalenie statutu stowarzyszenia. Aby założone stowarzyszenie mogło ubiegać się o status organizacji pożytku publicznego, wówczas statut stowarzyszenia musi zawierać jeszcze dodatkowe postanowienia. Stowarzyszenie może prowadzić działalność gospodarczą, jednak dochód uzyskiwany przez stowarzyszenie może być przeznaczony wyłącznie na realizację celów statutowych stowarzyszenia. Dochód nie może być przeznaczony na wynagrodzenie członków stowarzyszenia. Stowarzyszenia mogą prowadzić akcje protestacyjne zgodnie ze swoim statutem.

IV. Izby Gospodarcze

Członkami izb gospodarczych,  mogą być przedsiębiorcy oraz przedsiębiorcy zagraniczni w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej. Po nowelizacji Ustawy w 2009r., na podstawie art. 5 ust. 2a,   możliwe jest tworzenie Gospodarczych Izb Rolniczych których członkami mogą być „zwykli” rolnicy oraz grupy producentów rolnych. Liczba założycieli powinna wynosić odpowiednio 10 i 20 (obszar > 1 województwo). Izby gospodarcze mogą na zasadzie dobrowolności zrzeszać się w Krajowej Izbie Gospodarczej. Należy zwrócić uwagę, że możliwość zrzeszania się rolników w Izbach Gospodarczych pojawiła się w związku z implementacją prawa UE, które daje każdemu rolnikowi produkującemu na rynek przymiot „przedsiębiorcy”. Izba może prowadzić działalność gospodarczą, może posiadać udziały lub akcje w spółkach prawa handlowego prowadzących działalność gospodarczą zgodną z zadaniami statutowymi Izby. Izba Gospodarcza nie ma zdolności protestu czynnego (np. strajku).

V. Izby Rolnicze

Początki Izb to połowa IXX w., po II wojnie światowej reaktywowane 14.XII.1995r. Izby nie wpisują się w model samorządów terytorialnych.. Przynależność rolników (właściwie – płatników podatku rolnego!) do izb powstała z mocy prawa. Izba Rolnicza nie może prowadzić działalności gospodarczej, ale może pobierać opłaty za swoje usługi a także może być np. akcjonariuszem, wspólnikiem osoby prawnej.

Organy IR: Walne Zgromadzenie (członkowie pochodzą z wyboru dwu stopniowego (ilość miejsc w gminie na podstawie powierzchni użytków rolnych w gminie / 1 osoba na każde 4000 ha użytków / Osoby wybrane tworzą zebranie wyborcze które wybiera członków Walnego Zgromadzenia.  Zarząd  (5 osób)

IR obowiązkowo zrzeszają się w KRAJOWEJ RADZIE IR która składa się z 32 osób. Organy KRIR : Zarząd, Komisja Rewizyjna

Izby rolnicze są jedynymi spośród izb gospodarczych działających obecnie w Polsce, które posiadają ustrój korporacji publicznoprawnej o członkostwie obligatoryjnym: są wyposażone we władztwo administracyjne, czyli zdolność do wykonywania zadań administracji publicznej w formie zdecentralizowanej – niestety, nikt tych zadań nie chce realnie Izbom oddać.

Izby Rolnicze nie mają zdolności prawnej do urządzania czynnego protestu.

W Europie wykształciły się dwa modele izb gospodarczych: model francuski oraz model anglosaksoński. Pierwszy z nich, zwany inaczej kontynentalnym, charakteryzuje się obligatoryjnym członkostwem, drugi natomiast opiera się na dobrowolnym modelu cz³onkostwa. W modelu francuskim, izby samorządowe to korporacje publicznoprawne, które z mocy ustawy posiadają obligatoryjny charakter członkostwa. Obejmują one wszystkich przedsiębiorców danej dziedziny gospodarki lub dziedzin pokrewnych działających na obszarze izby, bez względu na ich wolę. W drugim modelu, członkostwo ma charakter fakultatywny. Izby funkcjonują wtedy jako elitarne organizacje zawodowe różnych grup interesu, bez władztwa administracyjnego. W Polsce, w odniesieniu do izb rolniczych, funkcjonuje model mieszany – izby rolnicze zostały wyposażone w obligatoryjne członkostwo, ale bez władztwa administracyjnego. Po transformacji systemowej ustrój prawny izb rolniczych został uregulowany w ustawie o izbach rolniczych z 14 grudnia 1995 r., która wyróżniła izby rolnicze spośród pozostałych izb samorządowych, nadając im atrybut obligatoryjności. Następnie w art. 17 ust. 2 Konstytucji RP ustawodawca dopuścić możliwość utworzenia innego rodzaju samorządu (czyli także samorządu rolniczego); jednakże nie uregulował on jego formy organizacyjno- prawnej. Skutkiem tego było powołanie izb rolniczych o obligatoryjnym członkostwie, ale bez władztwa administracyjnego; nie zajmują one pełnoprawnej pozycji przedstawiciela środowiska rolniczego w relacjach z administracji publicznej. Ustawa z 1995 r. przewidywała powstanie izby rolniczej na terenie każdego województwa, czyli łącznie funkcjonuje w Polsce 16 izb. Zgodnie z art. 5 ust. 2 i 3 ustawy z 1995 r. o izbach rolniczych przewiduje się możliwość wykonywania zadań zleconych z zakresu administracji rządowej lub samorządu terytorialnego, przekazanych w drodze ustaw lub na podstawie porozumień oraz zadań własnych, przekazanych w drodze porozumień – są w praktyce martwe. Ustawy z 5 czerwca 1998 r. o administracji rządowej w województwie; ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym18, ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa19, a także ustawa z 8 marca 1990 r., o samorządzie gminnym nie przewidują możliwości powierzenia izbom rolniczym żadnych zadań przez organy rządowe i samorządowe. Na tej podstawie można stwierdzić, że nie jest możliwe wykonywanie zadań zleconych z zakresu administracji rządowej. Problemem polskiego samorządu rolniczego jest brak przepisów wykonawczych, które umożliwiłby przejecie zadań z zakresu samorządu gospodarczego.

 

 

Roman Włodarz

2024 - Śląska izba rolnicza. Wszelkie prawa zastrzeżone. Joomla Templates.